Ερέτρια. Το νερό στη ζωή μιας αρχαίας πόλης

Νάνσυ Ψάλτη
αρχαιολόγος, ΙΑ’ ΕΠΚΑ

Το νερό, στοιχείο Ζωής, αρχή όλων των πραγμάτων κατά τον Θαλή τον Μιλήσιο, ήταν άμεσα συνυφασμένο με τις ανάγκες και τη λειτουργία κάθε αρχαίας ελληνικής πόλης, καθώς με αυτό εξασφαλιζόταν αφ’ ενός η διαβίωση και η υγιεινή των κατοίκων, και αφ’ ετέρου ο εξαγνισμός και η κάθαρση των μιασμάτων στα θρησκευτικά δρώμενα και τις νεκρικές τελετές.

Τα ευρήματα που έχουν φέρει στο φως οι ανασκαφικές έρευνες στην αρχαία Ερέτρια, προσφέρουν άφθονα στοιχεία τόσο για τη χρήση του νερού στην καθημερινή Ζωή, όσο και για τις προσπάθειες της πόλης να ωφεληθεί από τη θετική ενέργεια του, απομακρύνοντας παράλληλα τον κίνδυνο των αρνητικών συνεπειών του.

Το νερό των θνητών:

Η αποκάλυψη μεγάλου αριθμού πηγαδιών σε κάθε σημείο της πόλης και εκτεταμένου δικτύου αγωγών, κτιστών και πήλινων, ορθογώνιας και κυκλικής διατομής, που χρονολογούνται σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής διαδρομής της, φανερώνουν τη μέριμνα για την κάλυψη των αναγκών υδροδότησης της Ερέτριας. Οι αγωγοί χρησίμευαν επίσης στην άρδευση των χωραφιών και στη διοχέτευση του νερού για την αντιμετώπιση των πλημμύρων. Τμήμα του δικτύου αυτού έχει αποκαλυφθεί στη δυτική συνοικία της πόλης και την Οικία των Μωσαϊκών ενώ έχει επιβεβαιωθεί ανασκαφικά η ύπαρξη αγωγού πολλών μέτρων, που οδηγούσε από τη νότια κλιτύ της Ακρόπολης στην Κρήνη του ιερού του δαφνηφόρου Απόλλωνος.

Σκύφοι από τάφο της Ερέτριας (5ος π.χ. αι.)

Στον ανατολικό τομέα της πόλης αποκαλύφθηκε πηγάδι βάθους 5 μ. και διαμ. 1,20 μ., το οποίο ήταν σε χρήση από τον 4ο έως και τα μέσα του 3ου π.Χ. αι. Το πηγάδι είχε επενδυθεί με πήλινους κυλίνδρους που έφεραν ημικυκλικές εγκοπές σε κανονικά διαστήματα προκειμένου να διευκολύνεται η κάθοδος για τον καθαρισμό του. Εντός του πηγαδιού βρέθηκε θησαυρός 338 αργυρών νομισμάτων. Στην Ακρόπολη της Ερέτριας ανασκάφηκε επίσης κτιστή δεξαμενή, που θα χρησίμευε για τη συγκέντρωση του βρόχινου ύδατος, το οποίο κατά τον Βιτρούβιο ήταν το πλέον ωφέλιμο είδος νερού για την υγεία.

Την ανάγκη των κατοίκων αλλά και των διερχομένων για την καθαριότητα του σώματος μαρτυρούν σε ιδιωτικό επίπεδο οι πήλινοι λουτήρες, που έχουν βρεθεί στις οικίες, και σε δημόσιο επίπεδο τα λουτρά παρά τον λιμένα, η κατασκευή των οποίων χρονολογείται μετά το 198 π.Χ. Από το συγκρότημα αυτό διατηρούνται σήμερα τα θεμέλια δύο κυκλικών αιθουσών, διαμ. 5,70 μ., οι οποίες προορίζονταν για το θερμό λουτρό και περιελάμβαναν από 21 λουτήρες. Τον 2ο π.Χ. αι. στο άνω Γυμνάσιο της πόλης ενσωματώθηκε κυκλική αίθουσα για θερμά λουτρά, στο χώρο της οποίας υπήρχαν επίσης λουτήρες.

Για την αποθήκευση, μεταφορά και κατανάλωση του νερού ήταν σε χρήση μεγάλος αριθμός σκευών, κυρίως από πηλό, όπως πίθοι, αμφορείς, λεκάνες, χύτρες, κανάτες, πρόχοι, υδρίες, σκύφοι και κύαθοι. Ο ψυκτήρας χρησίμευε για την ψύξη του νερού και ο κρατήρας για να αναμιγνύεται το νερό με το κρασί. Τα αγγεία αυτά, πολυτελούς ή ευτελούς κατασκευής, με διακόσμηση ή ακόσμητα, ανάλογα με την οικονομική δυνατότητα των κατόχων τους βρίσκονται σε μεγάλη αφθονία στα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια της πόλης.

Το νερό των νεκρών:

Σημαντικό ρόλο είχε η χρήση του νερού στις νεκρώσιμες τελετές, για την απομάκρυνση από τους ζωντανούς του μιάσματος του θανάτου. Ήταν απαραίτητο για το πλύσιμο και το ράντισμα του τάφου, ενώ έξω από το σπίτι του νεκρού τοποθετούσαν ένα αγγείο με νερό, το οποίο λειτουργούσε ως προειδοποίηση για τους τρίτους και ως μέσο καθαρμού από το μίασμα. Πριν την ταφή οι γυναίκες τελούσαν το λουτρό του νεκρού για να προετοιμάσουν το σώμα του. Κυρίως όταν είχε μείνει ανύπαντρος το νυφικό λουτρό ήταν απαραίτητο και στον τάφο του συχνά τοποθετούσαν αγγείο, το οποίο ονόμαζαν λουτροφόρο. Οι ταφές κτερίζονταν επίσης με αγγεία πόσης, όπως σκύφους, και αγγεία που περιείχαν νερό όπως υδρίες, αγγείο πήλινο ή μεταλλικό με τρεις λαβές. Τα αγγεία αυτά θα ανακούφιζαν τη δίψα του νεκρού στο μακρύ ταξίδι ως τη Χώρα των Μακάρων.

Χάλκινη υδρία από Μακεδονικό τάφο της Τούμπας Ερέτριας.

Σε εικονιστικές σκηνές σώζονται συχνά σκηνές γυναικών που μεταφέρουν υδρίες σε τάφους, ή υδρίες να περιβάλλουν τάφους. Πολλές φορές οι υδρίες είχαν τη χρήση τεφροδόχων αγγείων, περιείχαν δηλαδή την τέφρα του νεκρού. Χάλκινες υδρίες βρέθηκαν στον Μακεδονικό τάφο της Τούμπας Ερέτριας, η κατασκευή του οποίου χρονολογείται στις αρχές του 3ου π.Χ. αι. Το σημαντικό αυτό μνημείο ανήκει στον θαλαμοειδή τύπο τάφου, ο οποίος είναι ευρέως γνωστός στη Μακεδονία κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Ο τάφος είχε μακρόχρονη χρήση πιθανώς από τα μέλη της ίδιας οικογένειας. Στο εσωτερικό του είχαν τοποθετηθεί δύο λίθινες σαρκοφάγοι με τη μορφή κλινών, δύο θρόνοι και μία κίστη που φέρουν ανάγλυφη διακόσμηση ελίκων και ανθεμίων. Μεγάλος αριθμός αγγείων, προορισμένων για τη δοξασία σχετικά με τη δίψα των νεκρών προέρχονται επίσης από τα νεκροταφεία της πόλης.

Το νερό των θεών:

Η χρήση του νερού στις τελετές προς τιμήν των θεών ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη, ως μέσο καθαρμού και μύησης. Τα ιερά διέθεταν δική τους πηγή ή πηγάδι και στις εισόδους τους ήταν τοποθετημένα δοχεία με νερό, τα περιρραντήρια. Πριν από τις σπονδές και τη θυσία των ζώων προηγείτο το πλύσιμο των χεριών, η χέρνιβα. Στη συνέχεια το ζώο ραντιζόταν και του έδιναν να πιει νερό.

Από τις σημαντικότερες λατρείες στην Ερέτρια ήταν της Αρτέμιδος, η οποία συνδεόταν ως πρώτη Νύμφη με τα αναβλύζοντα νερά, τις κρήνες και τα ποτάμια. Μεγάλος αποθέτης μικρογραφικών υδρίων του 4ου π.Χ. αι. ήλθε στο φως προσφάτως στην περιοχή των ιερών του θεσμοφορίου και της Ολυμπίας Αρτέμιδος, στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως. Τα αγγεία αυτά σχετίζονται με τελετές υδροφορίας, οι οποίες έχουν διαπιστωθεί και σε άλλα ιερά γονιμικών θεοτήτων. Στο ιερό του δαφνηφόρου Απόλλωνος, όπου έχει υποτεθεί συλλατρεία Αρτέμιδος, έχει βρεθεί επίσης μεγάλος αριθμός μικρογραφικών υδριών και πρόχων, ορισμένες από τις οποίες διακοσμούνται με γραπτές τελετουργικές σκηνές. Τα αγγεία αυτά προορίζονταν για τελετές σχετικές με την ιδιότητα της Αρτέμιδος ως γονιμοποιού και κουροτρόφου, αλλά και θεότητας που δάμαζε την ανεξέλεγκτη δύναμη των στοιχείων της φύσης.

Νοτιοδυτικά του ναού του Απόλλωνος αποκαλύφθηκε η υποθεμελίωση της Κρήνης του ιερού, που σήμερα δεν είναι ορατή. Εντός του οικοδομήματος συγκεντρωνόταν σε λεκάνη το νερό, το οποίο έρεε από λεοντοκεφαλές. Η τροφοδότηση της κρήνης γινόταν από πήλινο αγωγό, ο οποίος έχει εντοπιστεί στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης και σε άλλα σημεία της πόλης.

Μία από τις πλέον επιφανείς θεότητες στην Ερέτρια, σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες ήταν ο Ασκληπιός, γιος του Απόλλωνος, η λατρεία και οι θεραπευτικές ικανότητες του οποίου συνδέονται και με τις ιαματικές ιδιότητες του νερού. Η χρήση του συγκεκριμένα ήταν απαραίτητη στην τελετή εγκοίμησης για την ίαση των πιστών αλλά και στη σύνθεση κολλυρίων, γαργαρισμών, ατμοθεραπείας, εισπνοών κ.α. Από το ιερό του Ασκληπιού, το οποίο τοποθετείται στο βόρειο τμήμα της πόλης ή κοντά στο τέμενος της Ειλειθυίας, στο κατω Γυμνάσιο έχει θεωρηθεί ότι προέρχονται αγάλματα παιδιών και τρία αναθηματικά ανάγλυφα.

Στο κέντρο της αρχαίας αγοράς είχε ανεγερθεί κυκλικό οικοδόμημα, η θόλος, που χρονολογείται στους πρώιμους κλασικούς χρόνους. Στο μέσο της θόλου, από την οποία σώζονται σήμερα μόνο τα θεμέλια και το κατώτερο μέρος της τοιχοποιίας υπήρχε φρέαρ (πηγάδι), το οποίο περιβάλλεται από επιμελώς κατασκευασμένο θωράκιο, το οικοδόμημα αυτό έχει ερμηνευθεί ως κρήνη, ιερό ήρωος ή αίθουσα αξιωματούχων της πόλης.
Στο ιερό της Ίσιδος (Ισείο), το οποίο χρονολογείται τον 3ο π.Χ. αι. βρέθηκε λουτήρας που θα προοριζόταν για τον καθαρμό των πιστών, ο οποίος προηγείτο της τελετής μύησης. Η λατρεία της Ίσιδος, θεότητας αιγυπτιακής που γνώρισε μεγάλη διάδοση κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους στην Ελλάδα απέβλεπε στην παρηγοριά των πιστών και μετέφερε πίστεις για τη μετά θάνατον Ζωή. Στην Αίγυπτο συνδεόταν με την αύξηση των νερών του Νείλου και το πότισμα των χωραφιών. Στην Ελλάδα σχετική με την Ίσιδα ήταν η εορτή των Πλοιαφεσίων, κατά την οποία ευλογούσαν τα νερά πριν την περίοδο της ναυσιπλοΐας.

Σημ: Ευχαριστούμε τους αρχαιολόγους της Ελβετικής Αρχ/κής Σχολής κ.κ, St.Schmid και Sandrine Huber για την παροχή φωτογραφικού υλικού και πληροφοριών από υπό έκδοση μελέτες τους.

ΥΠ.ΠΟ. ΙΑ Εφορεία Αρχαιοτήτων, Ευρωπαϊκές ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς
«Το Αθάνατο Νερό», Χαλκίδα Αύγουστος 2000.